پرسش از پایان جنگ در واقع به علت آن معطوف نیست؛ زیرا هر جنگی در نهایت به پایان می رسد. این پرسش از ملاحظات دیگری ازجمله نحوه پایان جنگ و مقایسه آن با وضع دیگری که می توانست جنگ در بستر آن به پایان برسد متأثر است.
این گونه استدلال می شود که اگر قرار بود جنگ با راه حل سیاسی پایان پذیرد، چرا این اقدام پیش ازاین به ویژه پس از فتح
خرمشهر انجام نشد؟
همچنین تغییر موقعیت نظامی ایران در ماه های پایانی جنگ و پذیرش قطعنامه ۵۹۸ یک سال پس از تصویب آن این سؤال را مطرح کرد که چرا قطعنامه ۵۹۸ هم زمان با تصویب آن در تیرماه ۱۳۶۶ پذیرفته نشد؟
چنان که ملاحظه می شود پرسش سوم بر دو مسئله متمرکز است: نخست، وضعیت نظامی ماه های پایانی جنگ و ابهامی که نسبت به آن وجود دارد و دیگری روش پایان بخشیدن به جنگ با راه حل سیاسی و پذیرش قطعنامه ۵۹۸.
درنتیجه این پرسش مطرح می شود که تحولات نظامی جنگ چه روندی را طی کرد که در ماه های پایانی جنگ به تغییر وضعیت نظامی به زیان ایران و به سود عراق منجر شد؟
استراتژی ایران پس از فتح
خرمشهر، تهاجمی و با هدف دستیابی به یک منطقه با اهمیت برای پایان دادن به جنگ بود.
عملیات رمضان در چهارچوب همین استراتژی انجام شد ولی به نتیجه نرسید و موقعیت برتر ایران تحت تأثیر تحولات جدید و راهبرد عراق و حامیانش برای مهار پیروزی های ایران قرار گرفت.
قدرت تهاجمی ایران با در هم کوبیدن نیروی نظامی عراق و استحکامات دفاعی این کشور، مهم ترین مشکل عراق و حامیانش برای مهار پیروزی های ایران قرار گرفت. بنابراین، توقف آن در اولویت بود و با این هدف دنبال می شد که ایران با جنگی فرسایشی، در نهایت موافقت خود را با اتمام جنگ اعلام نماید.
افزایش توان نظامی عراق و سایر حمایت هایی که از این کشور می شد، در مقایسه با استراتژی تدافعی، به توان نظامی بیشتری نیازمند بود.
عراق درحالی که استراتژی دفاعی داشت، از ایران برتر بود و استراتژی دفاع مطلق بر زمین را اتخاذ کرد و سیاست تهاجم در هوا و دریا را دنبال می کرد. درعین حال، روحیه نیروهای ایران سبب شده بود، عراق با زمین گیر شدن مواضع دفاعی؛ قدرت تهاجمی خود را از دست بدهد.
برتری نظامی دو امتیاز اساسی برای عراق داشت: نخست، آنکه میزان آسیب پذیری نیروهای عراقی در برابر تهاجمات ایران کم بود و در نهایت برای تعیین سرنوشت یک
عملیات، برتری عراق مانع از کسب پیروزی قوای نظامی ایران می شد.
علاوه بر این، خسارت واردشده به ارتش عراق، به سرعت بازسازی می شد و انسجام اولیه خود را بازمی یافت، درحالی که تجدیدقوای نیروهای ایران به زمان نیاز داشت و همین امر در درازمدت به سود عراق تمام شد.
با فتح فاو توازن نظامی به سود ایران تغییر کرد ولی قدرت تهاجمی عراق در هوا و دریا به افزایش فشار برای خنثی سازی پیروزی ایران منجر شد تا هزینه هر پیروزی بیشتر از دستاوردهای آن باشد.
آنچه در فاو حاصل شد اگر بلافاصله پس از فتح
خرمشهر به دست آمده بود، قطعاً سرنوشت جنگ تغییر می یافت ولی تأخیر در دست یابی به این پیروزی و برتری عراق در زمینه های مختلف و سایر ملاحظات، مانع از تحولی جدی در جنگ شد.
تلاش برای تعیین سرنوشت جنگ با اجرای
عملیات کربلای ۴ و ادامه آن با اجرای
عملیات کربلای ۵، تمام توان نظامی ایران را صرف کرد و در نقطه ای که قوای نظامی ایران تحلیل رفت، توان نظامی عراق افزایش یافت.
در سال ۱۳۶۶ استراتژی نظامی ایران در جنوب به بن بست رسید و در همین سال گسترش جنگ در خلیج فارس به درگیری ایران و آمریکا منجر شد و این تحولات فرصت مناسبی را در اختیار عراق قرار داد تا علاوه بر بازسازی ارتش خود، استراتژی این کشور را از پدافند به آفند تغییر دهد.
تحولات نظامی در سال ۱۳۶۷ در واقع متأثر از این رخدادها و تحولات در نتیجه سرمایه گذاری عراق در سال های قبل به ویژه سال ۱۳۶۶ و تغییر استراتژی این کشور با کمک مستشاری روس ها بود.
درحالی که طی ۶ سال، برتری با ایران بود؛ ناگهان در فاصله کمتر از پنج ماه به زیان ایران و به سود عراق تغییر کرد.
پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از سوی ایران، متأثر از تحولات نظامی در ماه های پایانی جنگ بود که به نحو غیرمنتظره ای موازنه را به زیان ایران و به سود عراق تغییر داد.
این موضوع به همان اندازه که در تغییر موضع ایران برای پایان دادن به جنگ تأثیر داشت، در مطرح کردن پرسش درباره نحوه پایان جنگ نیز اثر گذاشت.
نظر به اینکه ماهیت سیاست عراق و حامیانش، خنثی سازی و مهار تهاجمات ایران و حفظ عراق در برابر تهاجمات ایران بود، در نتیجه به هر نحو از پذیرش برتری ایران و ارائه امتیاز به آن خودداری می کردند و همین سیاست تااندازه ای در طولانی شدن جنگ مؤثر بود؛ درحالی که امتیاز دادن به ایران و متقاعد ساختن این کشور می توانست برای پایان بخشیدن به جنگ کمک نماید؛ چنان که تصویب قطعنامه ۵۹۸ واکنش مثبت ایران را به دنبال داشت.
ایران قطعنامه را رسماً نپذیرفت ولی رد نکرد و عملاً همکاری با دبیر کل سازمان ملل را آغاز کرد تا علاوه بر چانه زنی برای جابجایی بندهای قطعنامه، اجراشدن آن را ممکن سازد.
حاصل این همکاری این بود که به محض آنکه ایران قطعنامه ۵۹۸ را پذیرفت، امکان اجرای آن فراهم شد و تنها، تردید عراق در پذیرش قطعنامه و حمله مجدد به ایران اجرای آن را به تأخیر انداخت.
توضیحاتی که در چهارچوب تحولات نظامی و سیاسی بیان شد، به صورت مختصر می تواند ابعاد پرسش از نحوه پایان جنگ و پذیرش قطعنامه ۵۹۸ را روشن سازد.
مسلماً اگر ایران بلافاصله با صدور قطعنامه ۵۹۸ در سال ۱۳۶۶ به پذیرش آن مبادرت می ورزید، باز بدان معنا نبود که پرسشی مطرح نمی شد، بلکه مجدداً این سؤال مطرح می شد که چرا پیش ازاین چنین اقدامی انجام نشد؟
واقعیت های سیاسی-نظامی صحنه جنگ، امروز بخشی از تاریخ جنگ و انقلاب را در حافظه تاریخی این ملت به ثبت رسانده است، قضاوت نسبت به این حوادث و تصمیمات، متنوع و با انتقاد همراه است و این وضعیت احتمالاً تا سال های آینده همچنان ادامه خواهد داشت.
پیچیدگی مسائل
جنگ ایران و عراق اساساً متأثر از به هم پیوستگی جنگ با انقلاب است. درعین حال، این پرسش وجود دارد که آیا راه حل های دیگری وجود داشت که با برگزیدن آن وضعیت تغییر نماید و در این صورت آیا دیگر پرسشی به میان نمی آمد؟
به نظر می رسد بررسی و تبیین آنچه به هر دلیلی انجام گرفته است در مقایسه با بررسی راه حل های دیگری که انتخاب نشد و اگر می شد پیامدهای آن مبهم و نامشخص است روش مناسب تری باشد.
امید است در آینده هریک از پرسش های سه گانه مستقلاً در کتاب های جداگانه نقد و بررسی شود و در اختیار ملت شریف ایران قرار گیرد تا بخشی از حقایق تاریخ ایران برای نسل های آینده روشن شود.
منبع:
